Osmanlı İmparatorluğu tarihine dair önemli iki tartışmaya işaret eden iki makaleyle başlıyor bu sayımız. İlkinde Christoph K. Neumann tereke defterlerinin evreninden seçtiği örnekler üzerinden sıkı bir iz sürmeyle, bireyler arası tüketim kalıplarının oluşmasına ve anlamlandırılmasına yöneliyor. Osmanlı’da sermaye birikiminin ve bunun devletin uhdesine naklinin izinin sürülebildiği terekeler, müsadere ve muhallefat kayıtları her zaman ilgi çeken, araştırmalara konu edilen, özellikli bir alandır. Bu alana dair araştırmalar, Osmanlı’da zenginliğin oluşması, modern manada sınıf teşekkülünün tartışılmasının bir veçhesi olabilmiştir. Neumann’ın makalesi bir anlamda bu geniş alanın üzerinden oldukça verimli ve zengin bir tartışmaya yönelirken, bireylerle sınırlı tuttuğu ve genel karakteristikleri tayin etmeye çalıştığı zengin bir dökümü okuyucuyla paylaşıyor. Tartışmanın devamına ve münbitliğine istinaden, uzun zamandır hazırlanan bu makaleyi zevkle sunduğumuzu belirtmek gerekiyor. (Makalenin dipnotları bu uzun erimli hazırlığın izlerini rahatça görmeyi sağlamaktadır.)
20. yüzyıla dair tartışmaların bir diğer geniş ve verimli zeminini ise kuşkusuz geç bir milliyetçilik projesi olarak İttihat ve Terakki’nin politikaları teşkil ediyor. Mehmet Beşikçi, paramiliter gençlik örgütlerin ihdasının, öjenizme uzanan yollarının, askerî vesayet ideolojisinin erken dönem mülahazalarının izlerini sürerken diğer yandan içinde bulunulan entelektüel zeminin ve tartışmaların, başka bir minval üzre yeniden değerlendirilmesi imkanını araştırıyor. Sadece İttihat ve Terakki ile sınırlı kalmayan, saikleri, ideolojik örüntüleri Cumhuriyet’e de devreden bir düşünce biçiminin ve somut örnekler üzerinden ilerleyen mütekamil örneklerinin yeniden tartışılması için de Beşikçi, sağlam bir araştırma zemini sunuyor.
Belge/Bağlam bölümünde yer alan Selçuk Akşin Somel’in çalışması, “Şam’da Eğitim Sorunu ve Tanzimat’ın Suriye’de Geçerli Kılınması Meselesi (1861)”, Osmanlı 19. yüzyılının iki sorunlu ve bütünleşik alanını hemhal eden bir bakış açısının vuzuhunu yansıtıyor. Tanzimat’ın geçerliliği/işlerliği ile eğitim alanındaki reform girişimleri ve bunun sadece Osmanlı ile sınırlı kalmayan, dünya siyasetinin yansımalarına da açık olan yüzü, beraber değerlendirilmeyi zorunlu kılıyor. Sadece bölgesel bir sorunu değil, aynı zamanda modernizasyon sürecinin önemli akslarından birini de teşkil eden eğitim reformu tartışmaları, devletin idari mekanizmalarını “zorlarken” bir yandan da idarenin idaresi gibi zorunlu bir davranış kodunu dayatıyor. Somel, ele aldığı belgelerle ve belgelerin tahliliyle bu sorunları tartışıyor.
19. yüzyıl Osmanlı toplumuna dair, dönem içinde yazılmış ve “sonra”dan Osmanlı olan Murad Efendi’nin eserinin ele alındığı Alper Yağcı’nın yazısının da ilgi çekici olduğunu düşünüyoruz. Dönemi yaşayan ve yetiştiği ve bilahare olgunlaştığı kültürel bağlamın dışında, kendisini yeni bir toplum içinde yeniden var eden Murad Efendi’nin Osmanlı’ya dair “manzara resmi”nin sergiledikleri, canlı ve önemli bir bakiye sunuyor.
Kitap eleştirisi bölümümüzde yeralan, Aktar ve Kırmızı’nın Fuat Dündar’ın Modern Türkiye’nin Şifresi kitabı üzerine eleştirisinin, dergimizde yer vermek istediğimiz bir kitap tartışmasının önemli bir örneği olduğu fikrindeyiz. Akademik tartışmanın, böyle önemli bir eser üzerinden yapılmış olmasını da kıymetli buluyoruz. Benzer şekilde, dergimize sunulacak kitap eleştirilerinin de kapsamlı birer araştırma hüviyetinde olması sanırız hepimizi memnun edecektir.
1908’in yüzüncü yılı vesilesiyle Türkiye’de ve başka ülkelerde çeşitli toplantılar düzenlendi, bir bakiye çıkarılmaya çalışıldı. Bazı tartışmalar konu üzerinde şimdiye kadar bilinen isimlerin çalışmalarının yeniden değerlendirilmesiyle sınırlı kalırken, bazı toplantılar da özellikle son 10-15 yıldır II. Meşrutiyet üzerine gelişen, ayrıntılanan ve özellikli hale gelen “yeni” tartışmaların öne çıktığı platformlara dönüştü. Talin Suciyan’ın “Türkiye 1908 -1914: Biyografik Yaklaşımlar” konferansına dair notları böylesi bir girişimin aktarılmasını hedefliyor. Önümüzdeki sayıda 1908’e dair daha fazla toplantının tanıtımını ve tartışmasını sunacağız.
KEREM ÜNÜVAR
