Birey olmanın alameti olarak tüketim kalıpları: 18. yüzyıl Osmanlı meta evreninden örnek vakalar
CHRISTOPH K. NEUMANN
Makalede Osmanlı insanının, yerel, toplumsal veya devlet tarafından konulan kaideler arasında sıkışmış, piyasa ekonomisinin tertibi ve ikamesi seçme serbestisinden (aynı zamanda mecburiyetinden) alabildiğince uzak tüketiminin, sosyal bağlamın şuursuz fonksiyonu olarak değil, o bağlam içinde Osmanlı bireyinin varlığının alameti olarak nasıl okunabildiği irdelenmektedir. İncelenen vakaları ister istemez elit mensuplarının gündelik olmayan tüketim örneklerinden seçen çalışmada, müsadere defterlerinin genel bir tahlilinden sonra birisi Müslüman, birisiyse Rum olan iki zengin sarrafın terekesi tetkik edilmektedir: Aynı zamanda da İznikmid ayanı olan ve emir ül-hac Mekke’den dönüşünde Medine’de vefat eden Devzade Mustafa Ağa ile Esma Sultan’ın ölümünden (1788) sonra skandallar arasında idam edilen Sakızlı Dimitri. Sonra bu karşılaştırma daha yüksek bir mevkie gelen ve tüketimleri potansiyel örnek olabilen Dimitri veya Devzade ek olarak Nikola Mavroyani (Rumca Nikolaos Mavrogenes, Rumence Nicolae Mavrogheni) ve Hancerlioğlı Kostantin (Konstantinos Khantzeres veya Constantine Hangerli) isimli iki Eflak voyvodasının, diğer taraftan Karaosmanoğlu ailesinden Hacı Mustafa ile Hacı Hüseyin Ağa’larla Dağıstanî Ali Paşa’nın terekeleriyle tartışma genişletilerek, Osmanlı elitinin değişik gruplarının farklı tüketim kalıpları teşhis, ancak bunlarda bireylerin belli bir dereceye kadar da kaçabildiği teşhis edilmektedir.
Anahtar sözcükler: tüketim tarihi, bireysellik, müsadere, tereke kayıtları, ayan, sarraf, Devzade Mustafa, Karaosmanoğlu Mustafa Ağa, Karaosmanoğlu Hüseyin Ağa, Dağıstanî Ali Paşa, Sakızlı Dimitri, Nikola Mavroyani, Hancerlioğlu Kostantin.
* * *
Militarizm, topyekûn savaş ve gençliğin seferber edilmesi: Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nda paramiliter dernekler
MEHMET BEŞİKÇİ
Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nda Birinci Dünya Savaşı esnasında genç nüfusu sürekli seferber etmeye yönelik bir araç olarak hayata geçirilmeye çalışılan paramiliter gençlik dernekleri olgusunu incelemektedir. Çalışma bu olguyu, Osmanlı İmparatorluğu’nun savaş seferberliği deneyimi bağlamına yerleştirerek ele almaktadır. Birinci Dünya Savaşı beklentilerin aksine uzun, çokcepheli ve ülkelerin bütün kaynaklarını savaş için kullanma eğilimi gösteren bir yıpratma savaşına dönüşmüştü. Savaşın bu “topyekûn” niteliği, bir yandan sürekli insan seferber etmeyi gerektirdiği gibi, askere alma çağı öncesindeki genç nüfusun savaşa hazırlanması meselesine de özel bir önem yüklemişti.
İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde, Almanya gibi ülkelerdeki militarist gençlik derneklerinin de verdiği ilhamla, gençlere yönelik beden eğitimi anlayışında militarist eğilimler gelişmiş, bu yaklaşım savaş arefesinde izcilik teşkilatı ve Osmanlı Güç Dernekleri gibi yapılanmalar ortaya çıkarmıştı. Yazı önce bu arkaplanı ele alıyor ve bunların savaş esnasında yeni oluşumlara nasıl bir zemin hazırladığını tartışıyor. Yazının asıl odaklandığı olgu ise, savaşın ortalarında kurulmuş ve bilhassa okulsuz taşra ve köylü gençlerini seferber etmeyi hedeflemiş olan Osmanlı Genç Dernekleri’dir.
Çalışma paramiliter derneklere dair hukuki mevzuata ve nizamnamelere dayalı bir kurumsal tarih sunmayla yetinmekten ziyade, bu tür örgütlenmelerin toplumda nasıl bir tepkiyle karşılandıklarını, toplumsal aktörlerle ne tür ilişkilere girdiklerini ele almaya çalışıyor. Yazıda bilhassa öne çıkarılmaya çalışılan boyut, seferberlik deneyiminde toplumsal aktörlerin devlet iktidarı karşısında pasif belirlenen olmadığı, kendilerini hedefleyen politika ve projelerde süreci yeniden şekillendirecek tepkiler verdiğidir. Bu tepkiler destek ve gönüllülük içerebildiği gibi, direnç ve atalet de barındırabiliyordu. Bu anlamda, genelde militarist ideoloji ve özelde de paramiliter dernekler tasarlanma aşamasındaki hedeflerini pratiğe geçirmekte zorlanmış, toplumdan gelen tepkiler doğrultusunda süreç içerisinde yeniden şekillenmek zorunda kalmıştır.
Anahtar sözcükler: militarizm, topyekûn savaş, Osmanlı paramiliter dernekleri.
